ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

Φυλακές και Ψυχιατρείο: το «1984» στη Κέρκυρα

Μετά τη κατάλυση της Βενετικής κυριαρχίας τα τέλη του 18ου αιώνα, οι οικονομικοί μετασχηματισμοί «επαναστατικοποιούν» τη κοινωνική κατάσταση στην Κέρκυρα: ήδη τη δεκαετία του 1830, οι νέοι κυρίαρχοι εδραιώνουν θεσμούς όπως η Ιονική Τράπεζα ή οι αστικές «εταιρίες» (Αναγνωστική, Φιλαρμονική).

Ταυτόχρονα, αθόρυβα, με τους νεωτερισμούς των μαζικών Φυλακών και του Ψυχιατρείου, εισάγεται η «βιομηχανοποίηση της επιτήρησης»: υβριδικό τέκνο αγγλικού ωφελιμισμού και Γαλλικής Επανάστασης, στο φόντο του οποίου το Βρετανικό προτεκτοράτο προβάρει το οργουελικό «1984» ήδη πολύ πριν το 1864. Σήμερα άλλωστε, 145 χρόνια μετά την «καθαρτήρια» Ένωση, το κολαστήριο των Φυλακών (όχι μόνο το κτήριο, αλλά κυρίως: ο θεσμός) αποδεικνύεται η μακροβιότερη παρακαταθήκη της Αγγλοκρατίας.

Το «Πανοπτικόν» του Μπένθαμ στην Κέρκυρα

Tο βρετανικό σωφρονιστήριο της Κέρκυρας του 1831-1832, αρχιτεκτόνημα νεωτερικό (σε αντίθεση με τις αδιάφορες τετράπλευρες φυλακές της Ζακύνθου που καταστρέφονται το 1953), αποδίδεται ήδη το 19ο αιώνα στο «αμερικανικό πρότυπο», παραλλαγή του βρετανικής εμπνεύσεως σχήματος του «Πανοπτικού». Με τον ελληνοπρεπή αυτό νεολογισμό περιγράφει το 1785 ο Άγγλος φιλόσοφος Ιερεμίας Μπένθαμ (1748-1832) τα «ιδεώδη», ιδιωτικά κυκλικά σωφρονιστήρια, στα οποία μάζες κατάδικων κατοπτεύονται από ελάχιστους φύλακες, κρυμμένους πίσω από βενετσιάνικες γρίλιες σε έναν κεντρικό πύργο.

Τα τιμωρητικά σιλό – «ανθρωποθήκες» με περιμετρικά «θεωρεία», ειρωνείες της όπερας, αν όχι και του κυκλικού ελισσαβετιανού θεάτρου της Αλβιόνας – ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια: π.χ. το χωρητικότητας 6 χιλιάδων ψυχών “Presidio Modelo” της Κούβας, που «φιλοξενεί» το 1953 τον Φιδέλ Κάστρο.

Οι φυλακές της Κέρκυρας είναι από τα αρχαιότερα δείγματα? μία «συγχρονισμένη» εφαρμογή της μπενθαμιανής παραλλαγής των αμερικανικών φυλακών “Eastern State” στη Φιλαδέλφεια, που χτίζονται μόλις το 1829 από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Τζων Χάβιλαντ. Στην Κέρκυρα, όπως στη Φιλαδέλφεια, η μπενθαμιανή διάταξη μετατοπίζεται από τη περίμετρο στις «ακτίνες» - όμως ενώ στο αμερικανικό πρότυπο η τελική κάτοψη είναι τετράπλευρη, στο 3 χρόνια μεταγενέστερο κερκυραϊκό σωφρονιστήριο σχηματίζει έναν τροχό, με 10 ακτίνες συνδεδεμένες ανά ζεύγη.

«Πανοπτισμός»: η κριτική του Φουκώ

Αυτές τις αρχιτεκτονικές του τιμωρητισμού διεμβολίζει ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ στο έργο του «Επιτήρηση και τιμωρία: η γέννηση της φυλακής» [FOUCAULT, M., Surveiller et punir: Naissance de la prison. Paris (Gallimard), 1975 – ελληνική μετάφραση (Χατζηδήμου Κ., εκδόσεις Ράππα, 1989) εξαντλημένη]: 
- Κατά τον Φουκώ, η ψυχολογική τιμωρία που ασκείται «αναμορφωτικά» διαμέσου συστηματικής εποπτείας στη φυλακή, απηχεί μία διεύσδυση στη κοινωνία πειθαρχικών μεθόδων που ανατρέχουν στα προηγούμενα του στρατού, του μοναστηρίου ή του συντεχνιακού-βιοτεχνικού εργαστηρίου.

- Στη πράξη, η συστηματοποίηση της γενικής παιδείας ή (πρωτίστως) του εργοστασίου απομιμείται την οργάνωση της φυλακής ή του ψυχιατρείου: και εδώ καθιερώνονται κανονιστικά πλαίσια, και εδώ επινοούνται «παραβάσεις» που αποβλέπουν στην πειθάρχηση – πρόσφορα για την «ακτίνα» καθενός.

Γίνεται κατανοητό ότι μία τέτοια ευπείθεια είναι προϋπόθεση εμπέδωσης και διαιώνισης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, και καλλιεργείται με τη μετάβαση στη νέα, βιομηχανική εποχή.

Αναδύεται έτσι ο πανδαμάτωρ «πανοπτισμός», ο «πανόπτης Άργος» της απανταχού επιτήρησης, ένα «δεσμωτηριακό συνεχές» (“continuum carceral”) πλαισιωμένο από πειθαρχικούς θεσμούς που υπονοούν την ιεραρχική κατεξουσίαση: «εξετάσεις», αξιολογήσεις, κυρώσεις.

Εντέλει η εξουσία, θηριώδες υποκείμενο του πανοπτισμού, νοείται ως στρατηγική που ασκείται (και μακράν της οικονομίας ή του κρατικού θυρεού – ως «τριτενέργεια») σε κάθε πτύχωση του κοινωνικού επιστητού.

“A posteriori” (εκ των υστέρων), η Κέρκυρα της δεκαετίας του 1830 αναδεικνύεται ως αξιόλογο παράδειγμα εγκαθίδρυσης αυτού του «πανοπτισμού», που με ελευθεριακή αδιακρισία ιχνηλατεί ο Φουκώ.

Η σύσταση των 2 εμβληματικών θεσμών της επιτήρησης (Σωφρονιστήριο 1831-1832, Ψυχιατρείο 1836-1838), τα οποία μάλιστα αξιοποιούν τη μπενθαμιανή αρχιτεκτονική θεωρία του «Πανοπτικού», συμπίπτει με μία φάση εντατικοποίησης της σύγκρουσης των αστών με την παρωχημένη φεουδαρχία:
- Αν με την Ιονική Τράπεζα (1839) καπιταλιστές του Λονδίνου διεισδύουν στο κερδοφόρο παίγνιο των πιστώσεων, ωστόσο τον αγροτικό χώρο λυμαίνεται αποκλειστικά η «νομοκατεστημένη» αστική τοκογλυφία.
- Το 1837, εξάλλου, εντοπίζονται οι απαρχές της κερκυραϊκής βιομηχανοποίησης: η «Συντροφία Ατμαλευρομύλου» εγκαθιστά ατμοκίνητο αλευρόμυλο στο δραστήριο λιμένα της Σπηληάς, πλησίον των κρατικών αποθηκών τράνζιτο και σιτηρών (: «Ατελολιμενείο», «Φοντέγο»).

Φυλακή-Ψυχιατρείο επιστέφουν το 1830 τα παροπλισμένα φρούρια του Αγίου Σωτήρος και του Σαρόκου? έτσι χωροθετημένες οι 2 «ακροπόλεις» της επιτήρησης προοικονομούν την εσωστρέφεια της άμυνας κατά του ερυθρού «εσωτερικού εχθρού», στην οποία θα σταδιοδρομήσει η πρώτη τον 20ο αιώνα. Ίσως, εντούτοις, η «παιδαγωγική» λειτουργία υπηρετείται πιο καίρια, «ειρηνικά», όταν μεταξύ 1855-1864 η Φυλακή της Κέρκυρας κρατούνται καθημερινά 65 χωριάτες ως υπερήμεροι οφειλέτες αγροτικών «χρεών».

Αριστοτέλης Κ. Κοσκινάς

ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Βλέπε ολόκληρο το 3ο κεφάλαιο, ”Πανοπτισμός”, του βιβλίου του Φουκώ στην αγγλική μετάφραση [Foucault, M., Discipline and Punish: The Birth of the Prison, New York (Vintage Books) 1995, pp. 195-228 - μετάφραση: Sheridan, A.] στην ηλεκτρονική διεύθυνση cartome.org/foucault.htm